اخلاق محتشمی (کتاب)«اخلاق محتشمی»، اثر خواجه نصیر الدین طوسی و به زبان فارسی است. این کتاب، در موضوعات مختلف اخلاقی است و پند و اندرز و سخنان حکیمانه و امثال و تمثیلات فراوان در آن به چشم می‌خورد و جنبه عملی آن از جنبه نظریش بیشتر است و یک دوره اخلاق اسلامی که رنگ تشیع دارد، از آن آشکار و هویداست. ۱ - ساختار کتابکتاب، دارای چهل باب است. شیوه تالیف این کتاب، چنان است که نخست، در باره هر موضوع، آیه‌هایی از قرآن ، سپس احادیث نبوی ، آن گاه کلام حکما ذکر می‌شود. ۲ - گزارش محتواخواجه، در این کتاب، علاوه بر آیات و احادیث ، از رای‌ها و گفته‌های بوذرجمهر ، انوشیروان، روشنک دختر دارا و مانند اینها و از گفته‌های سقراط ، افلاطون ،ارسطو ، دیوجانس، اسکندر، فیثاغورث و... نیز بهره برده است. وی کوشیده است بدون هیچ تعصبی همه آرای برگزیده و صحیح را در باره اخلاق نظری از کلیه منابعی که در عصر او در دست رس دانشمندان بوده است، خواه قرآن کریم و احادیث نبوی و خواه عقاید صوفیان و زاهدان و خواه اندیشه‌های ایرانیان باستان و فیلسوفان هند و یونان، گرد آورد و به ویژه از گفته‌های اخوان الصفا و سخنان داعیان فرقه اسماعیلیه ، بسیار استفاده کرده است. مرحوم دانش پژوه به نقل از یادنامه خواجه نصیر، یادآوری نموده که «خواجه به جنبه انسانی، بیشتر اهمیت می‌داد و آزاداندیش بود و مزه آزادی فیلسوفانه را چشیده و با همه گونه دانشمندان از اسماعیلی و شیعی و سنی نشست و برخاست داشت و به آنها احترام می‌گذاشت و چندان تعصب مذهبی روا نمی‌داشت». با تمامی این اوصاف، وی در کتاب، به ویژه در باب‌های دوم و سوم، اعتقاد خویش را به تشیع نشان داده است و بی نظری و عدم تعصب او در نقل گفته‌های داعیان و حکیمان و فیلسوفان، دلیل بر مشرب حکیمانه و وسعت نظر و پیروی از روش علمی در تالیف کتاب است. چهل بابی که در اخلاق محتشمی آمده، با باب نخست که در دین و شناسایی آفریننده است آغاز می‌شود و با باب چهلم که در حکایت‌ها و نادره‌ها و نکته‌ها و پندها است پایان می‌یابد. ۲.۱ - ذکر سه نوشتهپس از پایان یافتن ابواب چهل گانه کتاب اخلاق محتشمی، سه نوشته دیگر با نام‌های زیر ذکر شده است: ۱- «ترجمه الادب الوجیز للولد الصغیر» که اصل آن از ابن مقفع و ترجمه آن از خواجه است و در موضوع پندها و دستورهایی است به کودکان و جوانان، در باره خوی‌ها و آیین‌های زندگی و... ۲- «رساله در تولی و تبری» که در آن، خواجه طوسی مسئله تولی و تبری را که از نشانه‌های تشیع است، به شیوه فلسفی تجزیه و تحلیل می- کند. نکته قابل توجه اینکه نثر این رساله، با دیگر رساله‌های وی بسیار متفاوت است و جنبه علمی آن بر جنبه ادبی غلبه دارد، زیرا نویسنده از هر روشی که به تصنع انجامد، در این رساله، پرهیز می‌کند و حتی از عطف‌های تفسیری مکرر و ناسودمند، دوری می‌جوید. در این رساله، اسلوب نثر خواجه، چنان است که بیشتر کلمه‌ها و فعل‌ها را با پیشوندهای «فرا» و «باز» و «در» به معنی‌های مختلف به کار می‌برد و گاه به شیوه تازی، مفعول مطلق نوعی به کار می‌گیرد. ۳- «مقالة فی فضائل امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام » که در آن، حدیث‌های فراوانی در فضیلت علی علیه‌السّلام ، گرد آمده و یک نمونه از آن این است که طبق روایتی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، حضرت علی علیه‌السّلام ، با چهار تن از پیامبران نخستین ( نوح ،ابراهیم ،موسی و عیسی علیه‌السّلام ) برابر است. ۳ - پانویس۴ - منبعنرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |